ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 16، شماره 4، تیر 1402 ، شماره پی در پی 86

روش‌شناسی اثرپذیری غزل حافظ از قرآن

صفحه (1 - 13)
علیرضا اسفنده ، یدالله ملکی (نویسنده مسئول)، محمدرضا سنگری
تاریخ دریافت مقاله : خرداد 1401
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : شهریور 1401

چکیده

زمینه و هدف: قرآن کریم معجزه ای است که در قالب کلام ظهور یافته و در نهایت فصاحت و بلاغت نازل گردیده است؛ از این جهت بسیاری از پدیدآورندگان آثار منظوم و منثور در ادبیات فارسی، در خلق آثارشان از آن به انحای مختلف بهره جسته اند. تجلی کلام بلیغ قرآن در غزل حافظ نیز چشمگیر است. در این پژوهش سعی شده است روشها و شگردهای گوناگون اثرپذیری حافظ در غزلیات از آیات کلام وحی مورد بررسی قرار گیرد.

روش مطالعه: روش مطالعاتی در پژوهش حاضر اسنادی-تحلیلی است. این پژوهش به روش‌شناسی اثرپذیری غزل حافظ از قرآن کریم پرداخته و با تقسیم‌بندی شیوه های بهره گیری و ارائۀ شاهدمثالهایی از آیات قرآن کریم و ابیاتی از غزلیات حافظ، فرضیۀ خویش را انسجام بخشیده است.

یافته ها: حضور واژگان، آیات، تعابیر، مضامین و اسالیب قرآنی در جای‌جای غزلیات حافظ، بیانگر آشنایی عمیق و فراگیر وی با قرآن کریم، علوم و مباحث قرآنی -از قبیل محکم و متشابه و ناسخ و منسوخ و فقه الآیات- در کنار آشنایی با تفاسیر این کتاب آسمانی است. بررسیها نشان میدهد حافظ نه تنها معانی آیات را درک میکرده که از ارتباط آیات با یکدیگر نیز مطلع بوده است.

نتیجه گیری: مهمترین و اصلیترین زمینه های تأثیرپذیری و الگوبرداری غزل حافظ از قرآن کریم در این موارد میگنجد: اثرپذیری از ارتباط سنجیدۀ لفظ و معنا در قرآن؛ اثرپذیری از الگوی هماهنگی‌ لفظی و معنایی قرآن؛ بهره گیری از ترکیبات و واژگان قرآنی درجهت خلق صور خیال؛ اثرپذیری از الگوی جفتهای کمینه در قرآن؛ اثرپذیری در مَطلع غزلها از شگردهای قرآنی؛ اثرپذیری از اعلام قرآنی؛ الهام گرفتن از اندیشه های قرآنی؛ اثرپذیری از شگرد آوا-معنایی قرآن؛ استنباط ذوقی از آیات قرآن و کمک به تکمیل قوافی شعر.

کلمات کلیدی
قرآن , حافظ , غزل , روش‌شناسی , اثرپذیری

• قرآن کریم
• ایازی، سید محمدعلی (1381)، چهرۀ پیوسته قرآن، قم: هستی‌نما.
• پورنامداریان، تقی (1384)، گمشدۀ لب دریا؛ تأملی در صورت و معنی شعر حافظ، تهران: سخن.
• حافظ شیرازی، شمس‌الدین محمد (1387)، دیوان، به تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی، تهران: اساطیر.
• حریری، محمدیوسف (1384)، فرهنگ اصطلاحات قرآنی، چاپ دوم، قم: هجرت.
• خرمشاهی، بهاءالدین (1380)، دهن و زبان حافظ، تهران: ناهید.
• دادجو، دره (1386)، موسیقی شعر حافظ، تهران: زرباف.
• راستگو، سیدمحمد (1376)، تجلی قرآن و حدیث در شعر فارسی، تهران: سمت.
• زرین‌کوب، عبدالحسین (1382)، از کوچۀ رندان، دربارۀ زندگی و اندیشۀ حافظ، چاپ دهم، تهران: امیرکبیر.